Hermos (Gediz) vadisi içinde, Tmoloslar’ın (Bozdağ) kuzey etekleri üzerindeki yalçın kayalıkta kurulmuştur. Güçlü surlarla çevrili sitalde krallık sarayı ile öteki resmi binalar olduğu anlaşılmaktadır. Aşağı kent stadelin batı ve kuzey etekleri üzerindeki geniş alanda kurulmuştur. Kuzeyde saptanan kireç taşından anıtsal teras duvarları bu yörenin Lidyalılar açısından önem taşıdığına ve resmi karakterine işaret eder; ancak bunlar günümüze yalnızca parçalar halinde kalabilmiştir. Ekonomik etkinlikler daha çok batı yakada, kenti bu yönde sınırlayan Paktalos (Sart) çayı yöresinde toplanmıştır. Altın arıtma atölyeleri, mücevherci dükkanları ve pazar yeri hep bu taraftadır.

Halka ait konutlar çok sadedir. Konutlar saz damlar ve kerpiç duvarlarla yapılmış olup genelde tek odalı olarak inşa edilmişlerdir.

Kymer'lerin saldırısına uğrayan Sardes 7.yy'in ikinci yarısında kalın surlarla çevrelenmek zorunda kalmıştır.
Yapılan kazılarda Kral ve Kraliçenin mezarlarının oldukça ağır mermer bloklardan yapıldığı bulunmuştur.
M.Ö 3000 yıllarında inşa edilmiş olan Artemis sunağı Kybele sunaklarına benzemekle beraber, daha sonraki araştırmalarda sunağın Artemis'e ait olduğu kanıtlanmıştır. Bu tapınak 3 aşamadan geçtikten sonra tamamlanmış daha sonra M.S. 4 y.y'da kilise olarak kullanılmaya başlanmıştır.
Kazıların hala devam ettiği Sardes mutlaka ziyaret edilmesi gereken tarihi mekanlarımızdan birisidir.

       Halka ait konutlar oldukça sade ve yoksul görünümlüdür. Taş temel üzerinde yükselen kerpiç duvarlar sazdan bir damla örtülüydü. Çok basit türde tek hücreli olarak inşa edilmişlerdir. Boyutları 8.00*3.20m civarında olan hücreler dikdörtgen planlıdır. İç bölünme ev halkınıın gereksinimine göre ayarlanmıştır ancak arada belirgin bir bölme duvarı da yoktur. Tavana asılan bir perde benzeri bir şeyle bölme sağlanmıştır. İçerde kiler bölümü ile ocak ve fırına yer verilmiştir. VI. yy’ın ikinci yarsında konutların duvarları dıştan boyalı kabartmalarla süslü, pişmiş toprak levhalarla kaplanmaya, çatılar da kiremitle örtülmeye başlanmıştır. Sardes aşağı kenti önceleri sursuzdu. VII. yy’ın ilk yarısı içinde Kimmerler’in yağmalarına sahne olan Sardes, VII. yy’ın ikinci yarısı içinde 20 m kalınlığında ve yüksekliği 10 m’yi aşan bir surla çevrildi.

Kralın nekropolü 4-5 km kuzeyde, Marmara (Gygaie) Gölü’nün güney kıyılıarında, halkın gömü alanı ise Paktalos Çayı’nın hemen batısındaki yamaç üzerindedir. Kral ve Kraliçe’nin gömüldüğü nekropolde irili ufaklı 150 kadar tümüslüsten üçünün krallara ilişkin olduğu düşünülmektedir. 335m çapında ve 61m yüksekliğindeki biri, Anadolu’daki benzerlerinin en yükseğidir. Bu anıtın küçük gömü odası zaman zaman ağırlıkları 16 tona ulaşan, özenle işlenmiş mermerleşmiş kireçtaşı bloklarından yapılmıştır. Mezar odalari taştan inşa edilmiş, önüne bir giriş ve kapı eklenmiş, son olarak da yığılan toprağın yanlara doğru kaymaması için tepenin çevresine taştan bir duvar örülmüştür.
Halkın gömüldüğü Paktalos Çayı’nın batı yakasıındaki küçük mezarların girişleri basamaklar ve kabartmalı stellerle belirtilmiş, üzerlerine de küçük bir tümülüs olacak biçimde toprak yığılmıştır. Çoğu Lidya Krallığı sonrasına, Pers egemenliği dönemine ait bir, iki ya da ender olarak üç odalı bu mezarlarda cesetler genellikle kayaya oyulmuş tekneler ya da ahşap mobilyaları taklit eden oyma bacaklı sedirler üzerine bırakılmıştır. Bu tür mezarlar bir aile için yapılmış ve bu yüzden de zaman zaman açılacak biçimde düzenlenmişlerdir.

Sardes'de ilk kazılar, 1910 - 1914 yılları arasında Amerikalı ekipler tarafından, Artemis Tapınağı ve Lidya mezarlarında yapılmıştır. 1958 yılında yeniden başlatılan kazı ve restorasyon çalışmalarına, 1977 yılından bu yana yeni bir ekiple devam edilmektedir.

 

1- ARTEMİS TAPINAĞI: Büyük İskender'in kentte Helen yaşam tarzını yerleştirmesinden sonra, MÖ 300 yıllarında iyonik tarzda inşa edilmiştir. Ancak MÖ 5. yy'ın sonlarından itibaren bu yörede Artemis adına adanmış bir sunak bulunmaktaydı, Lidya yapısı olarak belirtilen kırmızı kum taşından yapılmış bu sunağın belirtilenden daha da eski olduğu ve hatta Anadolu'da çok yaygın olan kybele kültü ile bağlantılı bulunduğu öne sürülmüştür. Tapınak daha sonradan bu sunağın çevresine yapılmıştır.

2- BİZANS KİLİSESİ : Artemis Tapınağı'nın güney-doğu köşesinde MS 4.yy'dan kalma bu kilisenin Anadolu'da ilk kurulan 7 kiliseden biri olduğu tahmin edilmektedir.

 

3- PİRAMİT MEZAR : Akropol tepesinin batı yamacında Lidya mezarlarından farklı tipte bir mezar yapısı vardır. MÖ 5 - 4 yy'a tarihlenen bu yapı, Pers hakimiyeti döneminde inşa edilmiştir. Bügün yalnızca alt kısımları görülebilen mezarın, bir Pers soylusu ve onun savaşta ölümü üzerine intahar eden karısına ait olduğu sanılmaktadır.

 

4- BRONZLU EV : MS 550 yıllarına tarihlenen büyükce bir eve ait kalıntılar içinde, çok sayıda dinsel nitelikli bronz eser bulunmuştur. Evin yüksek rütbeli bir rahibe ait olduğu düşünülmektedir.

 

5- GYMNASİON : MS 2. yy'a tarihlenen gymnasion ve ona bağlı yapılar, kazı ve restorasyon çalışmalarından sonra Roma şehirciliğinin zenginliğini ve görkemini yansıtır hale gelmişlerdir. İki büyük salonu bulunan yapının doğudaki giriş kapısı eşsiz güzelliktedir.

 

6- SİNAGOG : MS 3. yy'da inşa edilmiş olan bu yapının içinde bulunan bir yazıta dayanılarak, Yahudi sinagogu olduğu anlaşılmıştır.

ARTEMİS TAPINAĞI

       Sardes’teki günümüze kadar iyi durumda korunmuş yapılardan biridir. Tapınağın kalıntıları Bozdağ sırtlarıyla akropol arasındadır. Hellenistik Dönemde yapımına başlanan tapınak, muhtemelen eski bir Kybele kültünün kutsal alanında yer almaktaydı. Tapınak İon tarzında olup, pseudodipteros planlıdır. Başlangıçta Artemis adına yapılmıştır. Daha sonraki dönemlerde tapınağın cellası dört bölüme ayrılmış, bu bölümlerde Artemis, Zeus Polieus, Roma İmparatoru Antoninus Pius ve karısı Faustina'ya ait heykel başları bulunmuştur. M.S. 17 yılındaki depremde yıkılan tapınak, İmparator Tiberius zamanında eski plana göre tekrar inşa edilmiştir. 4.yüzyılda tapınağın güneydoğu köşesine bir şapel eklenmiştir.

    AKROPOL

       Burada bulunan eserlerin bir kısmı MÖ 7.yy Yunan ve Lidya çömleği olsa da en çok Bizans dönemine ait yapılar bulunmuştur. Akropolün merkezindeki Hellenistik döneme ait mermer kule Antiochus III tarafından yaptırılmıştır.



    GYMNASIUM-HAMAM KÜLLİYESİ ve MERMER AVLU

       Yirmiüçbin metrekareden (2.27 hektar) fazla bir alan kaplayan bu anıtsal külliye, antik kentin en işlek ve merkezi kesiminde yerlemiştir. Binanın güney cephesi bir sıra dükkanla beraber mermer sütunlu geniş bir caddeye açılıyordu.

       Roma hamamının tonozlu mekanları Hellenistik devrin sütunlu gimnaz ve palestrası birleşerek “hamam-gimnaz” diyebileceğimiz yeni bir mimari türü ortaya çıkarmıştır ki Sardes külliyesi bu türün en gelişmiş örneklerinden biridir. Sardes Hamam-Gimnazı’nın doğu yarısını kaplayan sütunlarla çevrili palestra gimnaz faaliyetleri içinidir; batı yarının tonozlu salonları ise hamam kısmıdır. Külliye’nin ana girişi palestranın doğusunda ve binanın ana ekseni üstünde üçlü bir kapıdandır; bu eksenin batı ucundaki iki katlı, sütunlu, çok zengin bir cephe düzeni oluşturan dikdörtgen mekanı Mermer Avlu olarak adlandırıyoruz.

       Mermer Avlu’nun külliye içerisindeki yeri, sütunlu mimarinin sembolik anlamı bakımından çok önemlidir. Roma hamam ve gimnazlarında bu tür salonlar genellikle İmparator kültü ile ilişkilidir. Bu mimari aynı zamanda Roma tiyatrosunun sahne dekorundan esinlenilmiştir. Belki Mermer Avlu dekorasyonunda -özellikle doğu sütunları başlıklarında- yaygın olarak işlenen Dionysos teması bu ilişkiyi anımsatmak içindir.